پرۆسەی ئاشتی تورکیا و کاریگەرییە هەرێمییەكان

د. دلاوەر عەلائەدین*

*لەوەدەچێ دەستپێشخەرییە نوێیەكەی ئەردۆغان – ئۆجەلان بۆ کۆتاییهێنان بە ململانێییەکی پێنج دەیە لە تورکیا پرۆسەیەكی جیددی بێ و ئەگەر سەرکەوێت، توانای ئەوەی هەیە کە تەواوی داینامیکی ناوچەکە لە قاڵب بداتەوە. ئامانجی سەرکردەکانی تورکیا لەو پرۆسەیەدا روونە: چەکداماڵینی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)، داماڵینی شێوازی عەسكەرتاری لە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ دراوسێ باشوورییەكانی، بووژانەوەی ئابووری ناوخۆ و باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمەریکا و ئەورووپا. هەموو ئەمانەش لە کاتێکی گونجاودا، پێش هەڵبژاردنە گشتییەکانی داهاتووی وڵاتەکە، دێنە كایەوە. لە کاتێکدا سەرکردەکانی تورکیا لە پێگەی براوەدا سەنگەریان قایم كردووە، عێراقییەکان، سوورییەکان و وڵاتانی عەرەبی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەموویان پشکیان لە دەستەبەرکردنی چارەسەرێکی دۆستانە و بەردەوامدا هەیە.

* توركیا

* تورکیا ماڵی پتر لە نیوەی كوردانی جیهانە، كە ژمارەیان لە ٤٠ ملیۆن تێپەڕیوە، هەروەها ماڵی ملیۆنان کەسی دیکەی غەیرە تورکە. کەچی دەوڵەتەكە بە تەنیا وەک دەوڵەتی نەتەوەیی تورکەکان بەڕێوەدەبرێت، لەگەڵ تواندنەوەی غەیرە تورکەکان. لەوەشدایە كە ناڕەزاییە بەردەوامەکان و ململانێ ناوخۆییەكانی ناو ئەو وڵاتە هەرگیز کۆتاییان نەهاتووە. لە دوای داڕمانی پڕۆسەی ئاشتی پێشوو لە ساڵی 2015 دا و، پێش ئەوەی گەڕێكی دیكەی دانوستاندنەکان دەست پێبكەنەوە، سەرکردەکانی تورکیا مەبەستیان بوو جارێ لە رێگەی هەژموونی سەربازییەوە پەكەكە لاواز بكەن. کارتی سەرۆك عەبدوڵڵا ئۆجەلانیشیان بۆ ئەو كاتە هەڵگرت كە ئامادە دەبن و بەپێی ویست و مەرجەكانی خۆیان پڕۆسەی ئاشتی دەست پێبكەنەوە. دوای دەرچوونی بانگەوازی پێشبینیکراوی ئۆجەلان لە کۆتایی ئەم مانگەدا، چاوەڕوان دەکرێت ئەندامانی پەکەکە، کە دەمێكە لە شەڕدا ماندوو بوونە، بەدوو دەنگەوە بێن و لە رێگەی پارتە سیاسییە شەرعییەکانەوە (وەك پارتی یەکسانی و دیموکراسیی گەلان) بگوازرێنەوە بۆ ناو پڕۆسەی سیاسی لە تورکیا. پاشان پێدەچێت تورکیا لە رێگەی یاسایەكی نوێوە لێبووردن بۆ ئۆجەلان و پەکەکە رابگەیێنی و دواتر وردە وردە هەژموونی پاوانخوازانە بەسەر ئەو شارە زۆرینە کوردانەی تورکیادا خاو بكاتەوە.

* عێراق

* بۆ عێراق و کوردستانی عێراق، ناكۆكییەكانی ناو توركیا سەرچاوەی هەڕەشەن و پڕۆسەی ئاشتیش لەو وڵاتەدا هاندەری خۆشگوزەرانی و پەرەسەندنە. تاوەکو ئێستا هەردوو هێزی چەکداری تورکیا و پەکەکە بنکەی سەربازی بەهێزیان لە کوردستانی عێراق دامەزراندووە و هەندێك لە سەرنجڕاکێشترین ناوچە شاخاوییەکانیان کردووەتە ناوچەی شەڕ. تورکیا لە ماوەی دەیان ساڵ دا چەندین جار عێراقی داگیرکردووە بە درۆون و فڕۆكە لە قووڵایی هەرێمی کوردستان دا هێرشی ئەنجامداوە و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ هەردوو پایتەخت بەغدا و هەولێر بە عەسكەرتاری (میلیتاریزە) کردووە. لە هەمان کاتیشدا توركیا چاوی لە بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیەتی لەناو عێراق، وەك بواری وزە و بازرگانی و پەرەپێدانی ژێرخان. جێگەی سەرسوڕمان نییە كە سەرکردەکانی کوردستانی عێراق بە بایەخێکی زۆرەوە سەیری رووداوەکان دەکەن و لە گفتوگۆی فرەلایەنە و ئەودیوی سنوورەكانیشدا بەشدارن. دەزانن کۆتاییهێنان بە ململانێی نێوان تورکیا و پەکەکە بە مانای هەرێمێکی سەقامگیرتر بۆ کورد و پەیوەندییەکی زۆر تەندروستتر لە نێوان عێراق و تورکیادا دەبێت.

* سووریا

* ململانێیەکان لە ناوخۆی تورکیادا كاریگەریان لەسەر کوردانی سووریا و ئیدارەی رۆژئاڤا لە وڵاتەكانی دیكەدا زیاترە و هەر ئەوانەش زۆرترین قازانج لە پڕۆسەی ئاشتی وەردەگرن. پێدەچێت عەبدوڵڵا ئۆجەلان داوا لە چەکدارانی پەکەکە بکات کە لە سووریا بکشێنەوە و، دۆزی كوردی سووریا بۆ سەرکردە کوردە سوریاییەكان بەجێبهێڵن، بۆ ئەوەی دوور لە هەر کاریگەرییەکی دەرەکی یان هەڕەشەی تورکیا بۆ داگیرکردنی ئەو ناوچانە، لەگەڵ هاونیشتمانەکانیان لە دیمەشق دا دانوستاندن بۆ داهاتوویان بکەن. لەوانەیە تورکیاش خۆی و پڕۆكسیەكانی لە هێرش بردنە سەر رۆژئاڤا بەدوور بگرێت.

* لە مێژە کورد و دانیشتووانی غەیرە کورد لە باکوور و رۆژهەڵاتی سووریادا تووشی دابڕان و پشتگوێخستن بوونە. لە ماوەی دەیەی رابردوودا لە رێگەی شەڕی مان و نەماندا لە بەرامبەر داگیركاری داعش دا خۆیان بە دونیا ناساند. ئێستا، ئەوانە بۆ هاووڵاتیبوونی یەكسان تێدەكۆشن و بۆ زامنكردنی مافە مرۆیی و سیاسی و کولتوورییەکانیان خەبات دەكەن. نایانەوێت جارێکی دیکە لەناو دەوڵەتێکی نەتەوەیی عەرەبی نەژادپەرست دا بتوێندرێنەوە.

* سەرکردەکانی کوردی سووریا ئاگادارن کە ئەنقەرە و دیمەشق فیدرالی تاقانە و تایبەت بە رۆژئاڤا قبوڵ ناکەن، بەڵام رەنگە ئاستێكی لامەركەزیی كارگێڕی بۆ سەرجەم ناوچە و پارێزگاكانی سووریایان قەبوڵ بێت. خۆشبەختانە سەرکردە نوێیەکانی سووریا تائێستا بە تۆنێکی میانڕۆیانە لە کورد نزیک بوونەتەوە، بەڵام بەرچاوڕوونیان نەداوە كە چۆن دەتوانن مافەکانی کورد لە چوارچێوەی سووریایەکی یەکگرتوودا بەدامەزراوەیی بکەن. پێدەچێ لەوە تێگەیشتبن كە سووریای نوێ بە دووبارە چەسپاندنەوەی حوکمڕانی تاکڕەوانە و زێدە مەركەزیانە یەک ناخرێتەوە. رێککەوتن لەسەر مۆدێلێکی تۆكمە لە بنەمای سەربەخۆیی کارگێڕی ناوچەیی لە سەرانسەری هەموو پارێزگاکان دا گرنگ دەبێ بۆ بنیاتنانی متمانە و پەرەپێدانی ئاشتەوایی و پاراستنی یەکێتی نیشتمانی.

*کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی

* كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بە وڵاتانی عەرەبییەوە، تاوەکو رادەیەکی زۆر هاوسۆزی دۆزی کوردن و بە وریاییەوە سەیری پەرەسەندنی هەژموونی تورکیا لە ناوچەکەدا دەکەن. لە کاتێکدا دژی هەژموونی ئێران بوون لە سووریا، بەڵام نایانەوێت ببینن ئەو وڵاتە ببێتە دەوڵەتێکی وابەستەی تورکیا. زۆر گرنگە وڵاتانی رۆژئاوایی و عەرەبی گرنگی بەم پڕۆسەیەی ئاشتی نێوان تورکیا و کورد نیشانبدەن و گوشار بخەنە سەر سەرکردەکانی تورکیا بۆ ئەوەی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دراوسێیەکانی باشووری خۆیان، بە تایبەتی سوریاییەکان چاك بكەن. بە داکۆکیکردن لە مافەکانی کورد لە چوارچێوەی سووریایەکی یەکگرتوودا، پێویستە یارمەتی دیمەشق و کوردی سووریا بدەن کە بە شێوەیەکی بنیاتنەر كار لەیەكتر بکەن و بە دانوستاندن داهاتووی خۆیان وێنا بکەن. ئەمەش دەبێتە هۆی خێراتر گێڕانەوەی سەروەری بۆ سووریا و بەشداریکردن لە سەقامگیری ناوچەکەدا.

پرۆسەیەكی ئاشتی گشتگیر لەگەڵ کورد پێگەی تورکیا لە رۆژئاواش بەرز دەكاتەوە. ئەمەریكا و ئەورووپاییەکان پشکیان لە سەقامگیری لە ناوچەکەماندا هەیە و بەدرێژایی ساڵان سەرمایەی سیاسی و دارایی و سەربازیی گەورەیان بو ناوچەیە بەخشیوە. ئاشتییەکی بەردەوام لە نێوان تورک و کورد دا دەتوانێت داینامیکی ئاڵۆزی ئەمنی نێوان تۆڕی ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکانی ناوچەکە شل بکاتەوە. لە هەمان کاتدا ململانێ سنووربەزێنەکان، تووندڕۆیی تووندوتیژانە، ئاوارەبوونی دانیشتووان (لەوانەش پەنابەران) و بەربەستەکان لەبەردەم وەبەرهێنانی ئابووری کەم بکاتەوە. ئەمەیە کە رۆژئاوا بەدوایدا دەگەڕێت. لە بەرامبەردا رۆژئاوا دەتوانێت هاوكار بێت بە بەکارهێنانی چەندین هێڵی کاریگەری خۆیان بۆ هاندان و پێشخستنی گفتوگۆی قووڵتر و دامەزراوەییتر لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکانی ناوچەکەدا. پێدەچی ئیدارەی نوێی ئەمریکا لە سەردەمی سەرۆک دۆناڵد ترامپ دا داکۆکی لە ئاشتی و هاوبەشی ئابووری لە ناوچەکەماندا بكات، رەنگە پێشوازی لە پڕۆسەی ئاشتی کورد و تورکیا بکات، کە سەرئەنجام دەتوانێت رێگە خۆش بکات بۆ کەمکردنەوەی بوونی سەربازی ئەمریکا لە سووریا.

* لەکۆتاییدا

*پرۆسەی ئاشتی تورکیا و کورد دەرفەتێکی ناوازە بۆ سەرکردەکانی تورکیا پێکدەهێنێت بۆ ئەوەی سیاسەتێكی سەرتاسەری بگرنەبەر بۆ چارەسەرکردنی پرسی گەورەتر و فراوانتری کورد، چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەی تورکیا؛ و بە دیوەكەی دیكەشەوە، دەكرێ سەرکردەکانی کورد لە سەرانسەری ناوچەکە ئەم دەستپێشخەرییە لە باوەش بگرن و بیکەنە نەخشەڕێگەیەک بۆ ئاشتییەکی بەردەوام. پێویستە تورک و کورد کراوەبن بۆ بانگهێشتکردنی ئەکتەرە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانی دیکە بۆ ئەوەی رۆڵی بنیاتنەر بگێڕن و وەبەرهێنان لە ئاشتی و خۆشگوزەرانی ناوچەیی فراوانتردا بکەن.

* سەرۆکی ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بۆ توێژینەوە